W okresie międzywojennym Sztutowo należało do Wolnego Miasta Gdańska. Już w sierpniu 1939 r. teren w pobliżu miejscowości został zaplanowany jako miejsce przyszłego obozu.
Po niemieckiej agresji z 1 września powstały obozy koncentrujące patriotyczną ludność polską na podbitym terytorium - tak, jak obóz w Nowym Porcie, do którego byli kierowani Polacy z Wolnego Miasta Gdańska. Transportowane były tam osoby z pobliskich miast, a nawet Kościerzyny. Po kilku dniach prac przy odgruzowywaniu i rozminowywaniu pola bitwy o Westerplatte, zatrzymani zostali przeniesieni do tworzonego obozu dla jeńców cywilnych, właśnie w Sztutowie.
Z początku Zivilgefangenenlager Stutthof nie miał statusu obozu koncentracyjnego, lecz miejsca odosobnienia osób cywilnych. W rzeczywistości jednak pełnił rolę obozu koncentracyjnego, którego status otrzymał oficjalnie 7 stycznia 1942 r.
Podobnie jak w okupowanej Polsce, polityka Niemiec hitlerowskich w dawnym Wolnym Mieście Gdańsku dążyła do całkowitego zniewolenia narodu polskiego do grupy niewykwalifikowanych pracowników fizycznych. Drugim założeniem polityki rasowej był zamiar eksterminacji biologicznej Żydów.
Sam obóz powstał u nasady Mierzei Wiślanej przy drodze na zachód od wsi Sztutowo. Od zabudowań dzieliło go kilka kilometrów, co miało zasadniczy powód - utrzymanie dyskrecji.
Już od pierwszych dni do obozu ściągano Polaków i Żydów, a także chorych psychicznie. Jeszcze przed wojną działające na Pomorzu niemieckie 'oddziały samoobrony' (Selbstschutz) sporządziły wykaz osób, według którego już od pierwszych dni wojny przystąpiono do masowych aresztowań. Byli to przede wszystkim polscy działacze narodowi, polityczni i religijni.
Pierwszym komendantem od 2 września 1939 r. był SS-Obersturmbannführer Max Pauly. Sprawował tą funkcję do 31 sierpnia 1942 r., kiedy objął obóz w Neuengamme. W 1946 r. brytyjski trybunał wojskowy skazał go na karę śmierci. Jego winy były podobno tak oczywiste, że wojskowi oskarżyciele nie ściągali nawet świadków oraz dokumentów dotyczących działalności w Stutthofie. Wyrok śmierci na byłym komendancie wykonano w październiku 1946 r.
Pierwszy transport więźniów przybył na miejsce przyszłego obozu już 2 września 1939 r. Przeznaczony był do prac przy wznoszeniu właściwych zabudowań.
Pierwsi jeńcy musieli mieszkać w bardzo prymitywnych warunkach - namioty wojskowe, prymitywne polowe kuchnie i umywalnie oraz wykopane latryny. Początkowo więźniowie byli kierowani do wielu prac przy karczowaniu lasów i niwelacji terenu oraz wznoszeniu stałych baraków i ogrodzenia. Pierwszy transport, który wykonywał te prace, liczył 150 więźniów.
W maju 1940 r. na czterohektarowej powierzchni stało już 10 baraków oraz pomieszczenia dla strażników i administracji obozu.
Pierwotnie więźniami byli przede wszystkim Polacy i Żydzi z Wolnego Miasta Gdańska oraz okolic. Od początku w obozie panował terror strażników dokonywany pod płaszczykiem prawa rasowego.
Z wyroku policyjnego sądu doraźnego (Standgericht) 11 stycznia 1940 r. rozstrzelano 22 działaczy Polonii gdańskiej i pracowników polskich urzędów państwowych z terenu Wolnego Miasta Gdańska. Sytuacja ta powtórzyła się w Wielki Piątek, 22 marca 1940 r. Zamordowano wtedy 67 Polaków. Rozstrzelani byli zasłużonymi dla umacniania polskości w Wolnym Mieście.
Sąd działał pod przewodnictwem dr Helmuta Tanzmanna, szefa Gestapo w Gdańsku, i obradował w obozie w Stutthof.
Jeszcze inna sytuacja dotyczyła Żydów. Stanowili oni blisko 50 proc. jeńców w obozie i kierowani byli do najcięższych prac oraz otrzymywali najgorsze warunki. Niedostateczne odżywianie, choroby zakaźnie oraz niesterylne pomieszczenia, a także ciężka praca i terror ze strony obozowych strażników sprawiały, że śmiertelność wśród więźniów pochodzenia żydowskiego była dramatycznie wysoka.
Tak warunki wspomina Władysław Gębik: "Mizerne baraki budowane pośpiesznie z cienkich desek, przez które dziurami przenikał wiatr i mróz, były wyjątkowo zatłoczone ludźmi. Leżeli oni na gołej słomie, którą na dzień rozsuwało się przy pomocy dwóch desek zbitych w kształcie litery T. Deski te stanowiły jedyny sprzęt w izbie, na którym od biedy można było usiąść. Po zsunięciu słomy powstawało wąskie przejście przez środek baraku. Na noc likwidowało się to przejście, co pozwalało śpiącym na słomie wyciągnąć nogi. Ciasnota była jednak tak potworna, że niewiele więcej ponad połowę mieszkańców bloku mogło położyć się na słomie, oczywiście na boku. O leżeniu na wznak nie było mowy. Ci, którzy nie pomieścili się na słomie, siedzieli do połowy nocy na zsuniętych do środka deskach - ławeczkach, a potem kładli się na miejsce tych, którzy ich według ustalonej kolejności zmieniali. (...) Z biegiem czasu dolne warstwy słomy, ciągle zwilżanej spadającymi z dachu kroplami pary wodnej i odchodami chorych czy osłabionych więźniów, zmieniały się w wyjątkowo smrodliwy gnój. Jedynie obeschnięta w ciągu dnia wierzchnia warstwa robiła wrażenie legowiska dobrze prowadzonej stajni. Przy każdym poruszeniu słomy parę centymetrów poniżej powierzchni wydobywał się wstrętny odór cuchnący biegunkowymi odchodami ludzi chorych."
Od 1940 r. rozpoczęły się starania, by obóz przemianować na Konzentrationslager. Związane było to z intratnym biznesem, jakim była praca więźniów w komandach. Zyski czerpane przez SS liczone były w miliardach marek. Na specjalne życzenie SS opracowano studium według którego średnia żywotność wynosi dziewięć miesięcy, co przy 'wypożyczaniu' siły roboczej za sześć marek dziennie, odliczając 60 fenigów na utrzymanie, daje 1631 marek czystego zysku. Opracowanie to nie dotyczyło pracowników lepiej wykwalifikowanych. Dlatego po dwóch latach obóz Stutthof zyskał miano koncentracyjnego i podlegał urzędowi bezpieczeństwa III Rzeszy, a nie władzom lokalnym.
W obozie zginęło łącznie 65 tys. ze 110 tys. więźniów. Byli oni obywatelami 28 państw.
Zdjęcia pochodzą z albumu SS-mańskiego, którego oryginał znajduje się archiwum Muzeum Stutthof.
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze