Muzeum II Wojny Światowej zbiera wspomnienia

Z Andersem przeszedł prawie cały szlak bojowy. Ranny pod Monte Cassino nie wrócił już ani do zdrowia, ani do Polski. Jego wojskową mogiłę na cmentarzu pod Liverpoolem odnalazły po 58 latach dwie najmłodsze córki.

Wśród rodzinnych pamiątek, które trafiają do powstającego w Gdańsku Muzeum II Wojny Światowej, znalazły się dokumenty i zdjęcia pozostałe po Władysławie Szykule (rocznik 1901). Kryją poruszającą historię.

Przed wojną Szykuła parał się różnymi zajęciami. Był m.in. pomocnikiem weterynarza, a później pracownikiem firmy produkującej... portrety. Zbierał po podlubelskich wioskach zamówienia, umawiał się na sesje, a potem rozwoził gotowe dzieła klientom i inkasował zapłatę.

Mieszkał z żoną i czterema córkami (w 1939 r. najstarsza miała 13 lat, najmłodsza - cztery) w wiosce o nazwie Dąbrowa. - Niewiele zapamiętałam sprzed wojny, ale tatę tak - opowiada Marta Psuja, najmłodsza córka Władysława, która przekazała gdańskiemu muzeum pamiątki po nim. - Jak zabierał mnie wieczorami na strych naszego domu, brał na kolana, przytulał i opowiadał różne historie. To były szczęśliwe chwile. Potem nie potrafiłam się pogodzić, że tatę wzięli do wojska. Przez kilka miesięcy urządzałam histerię, uciekając samotnie na strych i rozpaczając.

Szykuła został zmobilizowany we wrześniu 1939 r., był ułanem. Z jego wioski na wojnę poszło czterech. Jeden zginął, dwóch wróciło - najprawdopodobniej zdezerterowali przed końcem kampanii. Władysław walczył do końca - i wpadł w ręce Sowietów. Trafił do łagru na Daleki Wschód, skąd uwolniła go dopiero zapowiedź utworzenia na terenie Związku Radzieckiego polskiej armii. Z gen. Andersem przeszedł niemal cały szlak bojowy.

Pozostała w Dąbrowie rodzina Władysława nie miała lekkiego losu. Jego żonie i czterem dziewczynkom często zaglądał w oczy głód. Józefa Szykuła z najstarszą córką podejmowały się każdej pracy - za trochę jedzenia albo choć za wypożyczenie konia, którym można było zaorać kilka mórg rodzinnego pola. Do tego był nieustanny strach przed prowadzoną przez Niemców akcją wysiedleńczą. - Wiele razy uciekaliśmy nocą do lasu, wszystkie okoliczne rodziny; z tobołkami, na furmankach. Wracaliśmy, gdy kończyła się łapanka - wspomina pani Marta. - Z czasem nie bardzo było do czego wracać, bo Niemcy nasz dom zajęli i urządzili w nim stajnię. My pomieszkiwaliśmy więc w obórce. W końcu jednak wysiedlenia się skończyły, a niemieccy żołnierze tolerowali naszą obecność. Ale zimy spędzone w obórce pamiętam do dziś. I tamten strach - że Niemcy w końcu znajdą partyzantów ukrywających się w piwniczce w naszym sadzie i wszystkich nas rozstrzelają. To cud, że całej naszej rodzinie udało się przeżyć.

Władysław Szykuła pod Monte Cassino został ciężko ranny - "w bok", jak pisał do rodziny (prawdopodobnie kula uszkodziła płuca). Nigdy już nie wrócił do zdrowia. Schorowany, nie opuszczał polskiego szpitala wojskowego w Penley.

Do domu słał paczki, czekał na wieści od żony i dzieci. - Pisałam dla taty i pielęgniarek, które się nim opiekowały w Anglii, wierszyki - wspomina pani Marta. - Do tych pań to głównie z podziękowaniami za opiekę. I prośbami, by dalej tak dobrze zajmowały się tatą. Pisał później, że czytając te moje wiersze wszystkim łzy leciały, a ja dostawałam od pań pielęgniarek drobne upominki - pamiętam np. angielskie długopisy i zegarek.

Władysław zmarł w 1950 r. i został pochowany na cmentarzu we Wrexham niedaleko Liverpoolu. Rodzina dostała list od angielskiego lekarza: "Pragnę zapewnić, że zrobiliśmy wszystko, co w naszej mocy, ale rany odniesione na wojnie były nie do wyleczenia".

Szykuła w testamencie zostawił rzeczy osobiste, a także uzbierane z renty pieniądze swojemu przyjacielowi z armii, który miał je przekazać rodzinie. - Przez jakiś czas przychodziły do nas paczki z rzeczami taty - zegarek, jakaś koszula, skórzany kombinezon, ale też np. z owocami: daktylami, cytrusami. Jego przyjaciel pieniędzy wysyłać nie mógł, ale kupował za nie... płótna spadochronów i wysyłał nam. Mama szyła z tego sukienki, bluzki, nawet suknie ślubne. Sprzedawała je potem i w ten sposób "odzyskiwała" spadek.

Przez całe życie wielkim marzeniem pani Marty było odwiedzenie grobu ojca. - Znaliśmy i adres cmentarza, i numer mogiły dziadka, ale przez długie lata taka podróż była nierealna - opowiada jej córka Agnieszka. - Na szczęście, do czasu. Przed czterema laty z bratem zabraliśmy mamę i ciocię Krystynę w podróż do Liverpoolu. Moment, gdy zapalały świeczki na grobie ojca, był niezwykły...

Jeśli wyjdę z tego żywy, nigdy nie zapalę papierosa - obiecał sobie w Powstaniu Warszawskim Marian Błaszczak. Słowa dotrzymał.

Mało kto dziś wie, że wśród tysięcy żołnierzy Armii Krajowej w Powstaniu Warszawskim walczyło też kilkuset członków lewicowej Polskiej Armii Ludowej. Dlatego tak cenna jest pamiątka, która trafiła właśnie do powstającego w Gdańsku Muzeum II Wojny Światowej - legitymacja członkowska PAL, należąca do Mariana Błaszczaka, pseudonim "Sokół".

Czym była Polska Armia Ludowa? Utworzona w Warszawie 7 kwietnia 1943 r., w przeciwieństwie do wspieranej przez Moskwę AL (Armii Ludowej) nie stała się liczną organizacją - działały pojedyncze oddziały, głównie w stolicy i województwie warszawskim oraz w Lublinie i województwach lubelskim, łódzkim i kieleckim. Skupiały się na sabotażu kolejowym i działaniach propagandowych. Podczas Powstania Warszawskiego oddziały PAL podporządkowały się dowództwu AK. Walczyły na Woli, Starówce, w Śródmieściu i Mokotowie.

O wojennych losach Mariana Błaszczaka nie wiemy wiele. - Pamiętam tatę jako pełnego ciepła, troskliwego człowieka. Ani ja, ani siostra nie wypytywałyśmy go o czasy wojny. Ale gdy teraz usłyszałam o prowadzonej przez gdańskie muzeum zbiórce, pomyślałam, że rodzinna pamiątka po tacie może się przydać - opowiada pani Maria Melzacka.

Marian Błaszczak mieszkał w podwarszawskim Jaktorowie. Tam trafił do miejscowej partyzantki, a potem w wieku 20 lat na ulice powstańczej Warszawy. Walczył najprawdopodobniej na Mokotowie, w zgrupowaniu Baszta lub Chrobry. Był w obsłudze karabinu maszynowego.

- Dziadek często opowiadał nam, jak któregoś dnia powstania przyrzekł sobie, że jeżeli wyjdzie z tego żywy, już nigdy nie zapali papierosa. I tak było - wspomina Michał Melzacki.

Po wojnie Marian Błaszczak przyjechał do Pruszcza. Pracował najpierw na poczcie, a potem trafił do Stoczni Gdańskiej. Jeszcze raz otarł się o historię przez duże "H", tym razem zupełnie przypadkowo - był autorem wyciętego z blachy napisu nad bramą zakładu: "Stocznia im. Lenina", który w sierpniu 1980 r. na ekranach telewizorów zobaczyli ludzie na całym świecie. Pan Marian był już wtedy na emeryturze. Zmarł w 1989 r.

Z Wehrmachtem trafił do... Laponii. Pewnej nocy, schowany w okopie przeżył zmasowany atak artyleryjski sowieckich katiusz. W ciągu kilku godzin kompletnie osiwiał.

W powstającym w Gdańsku Muzeum II Wojny Światowej trwa zbiórka eksponatów. Wśród darczyńców jest pani Alina Rzeszewicz, która przekazała pamiątki po tacie Janie (rocznik 1910).

Jan Rzeszewicz przed wojną ukończył w Berlinie kurs krawiectwa męskiego i z krewnymi prowadził zakład krawiecki w Starogardzie Gdańskim. Do muzeum trafiła m.in. świetnie zachowana maszyna do szycia z przełomu XIX i XX w., "firmowe" wieszaki, a nawet kompletny frak i efektowny cylinder, przechowywany w gustownym pudle. Także rzeczy związane z hobby Jana - przedwojenne rakiety tenisowe, narty i buty narciarskie.

Wojna zaczęła się dla niego 28 lutego 1942 r., gdy dostał powołanie do Wehrmachtu. - Wcześniej musiał podpisać tę nieszczęsną volkslistę, jak wiele osób w Starogardzie - opowiada córka.

Jan (w niemieckich dokumentach Johann) w stopniu gefreitera (kaprala) trafił do... fińskiej Laponii.

Niewiele wiadomo o jego służbie. - Rodzicie nie chcieli nas - mnie i młodszą siostrę - obciążać opowieściami o tamtych ciężkich czasach, stąd dziś tak mało wiemy - przyznaje pani Alina. - Czasem tylko, przy większych uroczystościach, gdy zbierała się cała rodzina, mogliśmy usłyszeć historie z czasów wojny. Często wracała opowieść o pewnej nocy, gdy na pozycje niemieckie spadł ostrzał artyleryjski z sowieckich katiusz. Tata osiwiał w ciągu jednej nocy. Podobno, gdy wrócił z wojny, nikt go nie poznawał - bo przecież wyruszając miał kruczoczarne włosy, a wrócił siwiuteńki.

Jak w ogóle Rzeszewicz trafił aż do Laponii? - Prawdopodobnie "pomógł" mu fakt, że świetnie jeździł na nartach, a tam patrole poruszały się właśnie w ten sposób - przypuszcza Waldemar Kowalski z gdańskiego Muzeum.

Janowi w przetrwaniu służby za kołem podbiegunowym pomógł też wyuczony zawód. - Tata wspominał, że w wojsku też zajmował się krawiectwem - mówi pani Alina. - Miał więc pod opieką materiały, wykorzystywane choćby do reperowania mundurów. I gdy nocami temperatura na zewnątrz spadała do -40 stopni, po prostu owijał się tymi materiałami jak najgrubiej.

W 1943 r. Rzeszewicz został ranny. Nie wiadomo, co konkretnie się stało, ale rana musiała być ciężka, skoro trafił na leczenie aż do Hamburga - rodzina przekazała gdańskiemu muzeum zdjęcia z tamtejszego szpitala.

29 marca 1944 r. otrzymał Żelazny Krzyż II klasy. Za co? Też nie wiadomo. Odznaczenie zresztą zaginęło. - Tata przez lata przechowywał je w pudełku z medalami sportowymi - wspomina pani Alina. - Ale później gdzieś się zgubiło. Zastał nam jedynie dokument potwierdzający przyznanie medalu.

Rzeszewicz walczył prawie do końca wojny, dopiero 8 kwietnia pod Berlinem dostał się do sowieckiej niewoli i został przewieziony do obozu jenieckiego w Czelabińsku. - Miał mnóstwo szczęścia, bo wrócił do Starogardu Gdańskiego już 4 grudnia 1945 r. - komentuje Waldemar Kowalski. - Niewielu wróciło tak szybko, zresztą - w ogóle niewielu stamtąd wracało. Pewnie pomogło mu, że był tylko zwykłym gefreiterem.

- Tata nigdy ani słowem nie wspominał pobytu w Rosji - relacjonuje Alina Rzeszewicz. - Pokazywał jedynie czasem nam, dzieciom, swój wojskowy plecak i menażkę, bo Rosjanie wypuścili go do domu z tym, z czym złapali.

Po wojnie Jan wspólnie z bratem Alfonsem prowadził w Starogardzie zakład krawiecki. W wolnych chwilach oddawał się swojej pasji, tenisowi - i jako zawodnik, i jako trener. Wspólnie z grupą przyjaciół wybudowali w Starogardzie kort tenisowy, potem kolejny.

- Tata walczył wprawdzie w Wehrmachcie, ale i zasłużył się lokalnej społeczności - kontynuuje opowieść pani Alina. - Przechował przez wojnę sztandar Starogardzkiego Klubu Sportowego, który ukrył w parapecie okna. Bardzo mu to pamiętano. Przez lata podczas miejskich uroczystości szedł zawsze w poczcie sztandarowym.

Pod koniec życia Jan Rzeszewicz ciężko chorował, zmarł w 1991 r.

Z gdańskiego obozu pracy Maria Łazarska uciekała trzy razy. Tylko po to, by choć przez chwilę pobyć z dwójką swoich dzieci. Udało się raz - na jedną noc.

Pamiątki po Marcie Łazarskiej powstającemu w Gdańsku Muzeum II Wojny Światowej przekazała jej córka Helena Bajer. To głównie dokumenty z czasu pracy przymusowej - arbeitskarta, personalausweis i unikalny już dokument przepustki wewnętrznej ze stoczni Schihau w Gdańsku.

Marta z rodziną - mężem Janem i synkiem Albinem - przed wojną mieszkała we wsi Pólki Duże, powiat Rypin, w województwie warszawskim. Jej mąż został zmobilizowany i wyjechał do jednostki stacjonującej w Borach Tucholskich. Pani Marta była w zaawansowanej ciąży. 1 września, gdy wieś obudziły odgłosy spadających bomb, dostała bólów porodowych.

- Jeszcze rano, zaraz po porodzie, mama ze mną na rękach i z Albinem uciekła do lasu - opowiada pani Helena. - Wróciliśmy dopiero po kilku dniach.

Na panią Martę spadały kolejne nieszczęścia. Wkrótce urwał się kontakt z mężem. Mimo prowadzonych latami - także już po wojnie - poszukiwań, nie udało się odnaleźć śladu po Janie Łazarskim.

W 1942 r. Marta Łazarska została brutalnie oderwana od dzieci i wywieziona do obozu pracy w Gdańsku. - Mówią, że małe dzieci niczego nie pamiętają, a to nieprawda, ja pamiętam wszystko - wspomina dziś pani Helena. - Przyszli po mamę we dwójkę: ubrany na czarno Niemiec w oficerkach i garbaty sołtys. Tego dnia wywozili wszystkich zdolnych do pracy dorosłych. Nas - Albina i mnie - przygarnęli dziadkowie i u nich zamieszkaliśmy do końca wojny.

Pani Marta trafiła do stoczni Schihau. - Mama po wojnie często wspominała tamte czasy. Pracowała przy budowie okrętów podwodnych. Owijała ciągnące się po dnie okrętu rury szklaną watą. Wspomnienie wciskającej się w każdy zakątek ciała waty prześladowało ją latami.

Mimo grożących uciekinierom konsekwencji, Marta Łazarska nie potrafiła wytrzymać bez dzieci. Uciekała trzykrotnie. Dwa razy zatrzymywali ją w Bydgoszczy. Raz udało się dotrzeć do dzieci. - Przyjechała w nocy - wspomina jej córka. - Co pamiętam? Tuliła nas mocno. Wiedziała, że brakuje jedzenia, i przywiozła nam taką długą bułkę. Jeszcze przed świtem musiała wyjechać. Wiadomo było, że Niemcy będą jej u nas szukać.

Ostatnią ucieczkę Łazarska o mało nie przypłaciła Stutthofem. - Obronił ją majster w stoczni, Niemiec z Gdańska. Wśród takich też byli przyzwoici ludzie - kontynuuje opowieść pani Helena. - Przypłacił to stanowiskiem, później pracował w stoczni już jako zwykły robotnik. A mamy nie wysłali do Stutthofu, ale zamiast tego została wychłostana na oczach innych pracowników przymusowych.

Tuż przed zajęciem Gdańska przez Niemców Łazarskiej udało się uciec do Kartuz. Stamtąd, już po przejściu frontu wróciła do Pólek Dużych. Namówiła rodziców, by razem przenieśli się na Ziemie Odzyskane.

- Jechaliśmy jednym z pierwszych transportów, jak wszyscy wtedy w bydlęcych wagonach - opowiada pani Helena. - Jak pociąg w końcu stanął na bocznicy w Pruszczu, Gdańsk jeszcze płonął, był cały zasnuty dymem. Wszędzie był straszny smród.

Rodzina pani Marty dostała w Łęgowie dom po niemieckim właścicielu i - na początek - dwa hektary ziemi.

- Co szczególnie ciekawe, pani Marta dostała potwierdzenie przydziału gospodarstwa na odwrocie personalausweisu - komentuje Waldemar Kowalski z Muzeum II Wojny Światowej. - To się bardzo rzadko zdarzało, by przydziału dokonywać na niemieckim w końcu dokumencie. Jest tam nawet nazwisko poprzedniego właściciela, ale dziś już bardzo słabo widoczne.

Marta Łazarska po wojnie zajęła się pracą na gospodarstwie. Wyszła ponownie za mąż i urodziła jeszcze czterech synów. Zmarła w wieku 80 lat, w 1999 r., w domu w Łęgowie. Do dziś mieszka tam jej córka Helena.

Gustlik z "Czterech pancernych" dał swej Honoracie nakrętkę na śrubę zamiast zaręczynowego pierścionka, a Tomek Czereśniak w wir każdej bitwy rzucał się ze zdobycznym akordeonem na plecach. Propagandowe bzdury? Tu akurat niekoniecznie. Wystarczy posłuchać historii kościuszkowca Michała Michułki.

Pamiątki po starszym szeregowym Michułce - m.in. "zdobyczny" akordeon i ślubną obrączkę - przekazała gdańskiemu Muzeum II Wojny Światowej córka, Anna Bodnar.

Pan Michał urodził się w podlwowskiej wiosce Chłopy w 1921 r. Skończył we Lwowie osiem klas, a potem poszedł do Szkoły Przemysłowej, w której wyuczył się na szewca. - Tata miał specjalizację kamasznik, tzn. robił wierzchy butów - opowiada pani Anna. - Najczęściej oficerki, bo one przed wojną cieszyły się największym wzięciem, nawet kobiety w nich chodziły. Pracował w małym miasteczku Komarno, niedaleko rodzinnej wioski, w zakładzie szewskim, którego właścicielem był Żyd. Często opowiadał o tamtych czasach. Proszę sobie wyobrazić, że gdy kilkanaście lat temu z całą rodziną wybraliśmy się na Ukrainę, do rodzinnych stron moich rodziców, będąc pierwszy raz w Komarnie, z zamkniętymi oczami potrafiłam trafić na ryneczek z kościołem św. Stanisława. To przy tym rynku przed wojną działał zakład szewski, w którym tata pracował.

Gdy wybuchła wojna, Michał miał 18 lat, jeszcze nie poszedł do armii. Na front trafił dopiero jako kościuszkowiec. - Przeszedł cały szlak bojowy, skończył wojnę jako starszy szeregowy - opowiada Waldemar Kowalski z muzeum. - Pod Kołobrzegiem został ranny w prawą rękę, na szczęście niegroźnie. Dostał jednak kilka tygodni urlopu i pojechał do rodzinnej wioski, rodzina przekazała nam zdjęcia z tego okresu. Wrócił na front, znów do piechoty, ale już nie na pierwszą linię. Pewnie wówczas gdzieś trafił mu się zdobyczny akordeon, który potem przywiózł do domu.

Dlaczego akurat akordeon? - Tata był bardzo muzykalny, przed wojną musiał sam nauczyć się grać - mówi pani Anna. - Wśród dokumentów, jakie zachowały się po nim i które teraz przekazałam muzeum, są karty z nutami.

- Zachowały się 42 karty nut - relacjonuje Waldemar Kowalski. - Dużo przedwojennych piosenek, typu "Kwiat paproci" czy "Mały biały domek". Ale są i standardy zachodnie, różni kompozytorzy. Fajny zbiór.

Po wojnie Michał Michułka wrócił do rodzinnej wsi, a już kilka miesięcy później - w lutym 1946 - wziął ślub. - Znali się z mamą od dziecka, pochodzili z jednej wsi - kontynuuje opowieść pani Anna. Młodzi prawie nic nie mieli, o obrączkach nawet nie było co marzyć. Wykorzystali więc... nakrętkę na śrubę.

- Widać jeszcze nawet gwint. Nakrętkę mieli jedną, więc w trakcie ślubu najpierw pan młody nałożył obrączkę pannie młodej, a potem ona musiała ją zdjąć i przekazać mężowi - opowiada Waldemar Kowalski.

Po wojnie wieś Chłopy znalazła się na terenie ZSRR (dziś nazywa się Peremożny), państwo Michułka repatriowali się jeszcze w 1946 r. Osiedli we wsi Trześnia na Dolnym Śląsku, dochowali się trójki dzieci. Pan Michał prowadził zakład szewski, a w wolnych chwilach oddawał się swojej pasji - muzyce.

- Miał taką ambicję, by nauczyć się grać na skrzypcach - opowiada jego córka Anna. - Pobierał prywatne lekcje u koncertmistrza wrocławskiej filharmonii. Zaangażował się do tego stopnia, że dwie zimy mieszkał u niego, by móc ćwiczyć jak najwięcej.

Michał Michułka zmarł w 1978 r. - Jak wiele ludzi ze Wschodu, tata całe życie bardzo tęsknił za rodzinnymi stronami, nigdy do końca nie pogodził się z przesiedleniem. Nieraz z rozrzewnieniem powtarzał, że gdyby tylko mógł, wracałby do Chłopów nawet na kolanach. I nie miało znaczenia, że przecież mieszkał tam w ciasnym, krytym strzechą domu, w którym nie było elektryczności.

Pani Anna cieszy się, że zdecydowała się przekazać pamiątki po tacie - akordeon, zdjęcia, dokumenty, a także obrączkę rodziców - powstającemu w Gdańsku Muzeum II Wojny Światowej. - Czuję ulgę. Teraz wiem, że pamięć po moich rodzicach nie zginie zupełnie. Zasługują na to.

Bernard Makszyński zaczął wojnę od obrony Oksywia. Rok później trafił do... Wehrmachtu. W 1944 r. zdezerterował we Francji, by przystąpić do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie.

Do gdańskiego Muzeum II Wojny Światowej trafiły pamiątki po Bernardzie Makszyńskim - sporo dokumentów, zdjęcia. Jak w przypadku wielu Pomorzan, kryją bardzo skomplikowaną historię.

Bernard przyjechał do Gdyni w 1935 r. z Lubawy w województwie toruńskim i zaczął pracę w warsztacie samochodowym wuja w Orłowie. W 1939 roku miał 20 lat. Zmobilizowany, trafił do służb zaopatrzenia. Od 1 do 18 września walczył w obronie Oksywia. Został ranny i przewieziony najpierw do budynku Szkoły Morskiej w Gdyni, a później do szpitala w Wejherowie. Po wyleczeniu wrócił do Lubawy. W 1940 roku został wcielony do Wehrmachtu.

- W rodzinie nie mówiło się za dużo o tych czasach, wiadomo tylko, że tata, jak wielu mieszkańców terenów wcielonych do Rzeszy, nie miał wyjścia - opowiada Maria Makszyńska, która przekazała muzeum pamiątki po tacie.

Makszyński najpierw służył na Pomorzu, w 1942 roku ożenił się z koleżanką z rodzinnej miejscowości. Później przeniesiono go do Francji, co dla rodziny oznaczało długą rozłąkę. - Swojego pierwszego syna tata pierwszy raz zobaczył osiem miesięcy po narodzinach - kontynuuje rodzinną opowieść pani Maria.

Był rok 1944. Bernard wrócił do swojej jednostki, w której służył jako kierowca i wkrótce po lądowaniu aliantów w Normandii zdezerterował. - Tata opowiadał, że wiózł jakiegoś generała ze świtą. W pewnym momencie udał, że samochód się psuje. Zatrzymał auto, wysiadł i podniósł maskę silnika. Pasażerowie czekali, myśląc, że kierowca coś naprawia, a tata po prostu zwiał.

Przedostał się do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Z przekazanych muzeum dokumentów wynika, że przez rok - do listopada 1945 - pełnił służbę w stopniu strzelca jako kierowca w 25. kompanii zaopatrzenia 1. Korpusu.

Do Polski wrócił na początku 1946 r. Pojechał po rodzinę do Lubawy i razem przenieśli się do Gdyni. Tam urodziło się Makszyńskim jeszcze dwoje dzieci, w tym - najmłodsza - pani Maria. Bernard przez wiele lat, aż do emerytury, pracował w Wojewódzkim Przedsiębiorstwie Komunikacyjnym. Zmarł w 2002 r.

- Po wojnie wracający spod Berlina Rosjanie za spirytus gotowi byli sprzedać wszystko - opowiada mieszkanka Sopotu, która Muzeum II Wojny Światowej podarowała kurtkę pilota Luftwaffe. Wyhandlował ją od czerwonoarmistów jej ojciec, a sposób, w jaki to zrobił, stał się rodzinną anegdotą.

Futrzany kożuszek pilota Luftwafe, który przekazała pani Małgorzata Jalowska. Należał do jej ojca - Stanisława Adamowicza. Szczególnie ciekawy jest sposób, w jaki do niego trafił. Kupił go kilka miesięcy po wojnie - od wracających spod Berlina żołnierzy Armii Czerwonej. Zapłacił szczególnie wówczas pożądanym środkiem płatniczym - spirytusem.

- Mieszkaliśmy z rodzicami w Warszawie, w pobliżu lotniska wojskowego w Boernerowie [dziś Bemowo - red.] - opowiada pani Małgorzata. - Stacjonujący tam Rosjanie wszystko gotowi byli sprzedać za spirytus. Krążyła plotka, że na granicy polsko-rosyjskiej wracającym żołnierzom wszystkie "zdobyczne" trofea są rekwirowane, tym bardziej chcieli się ich pozbyć przed wyjazdem. A po wojnie u nas nie było praktycznie niczego, zwłaszcza w zniszczonej Warszawie. Kurtka się więc przydała.

Rodzina pani Małgorzaty w 1947 r. przeniosła się na Wybrzeże: - Szwagier taty był "pływający" i ściągnął nas wszystkich nad morze. Musieliśmy wyjechać, bo w Warszawie rozpoczęło się już polowanie na byłych AK-owców, na prowincji łatwiej było wtopić się w tłum.

Rodzina Stanisława Adamowicza całą wojnę przeżyła w Warszawie. Sam Stanisław był żołnierzem we wrześniu 1939 r. Jego oddział stacjonował w Brześciu, po wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski część oddziału ruszyła w kierunku Rumunii. 28-letni wówczas Adamowicz, świeżo po ślubie, wrócił do stolicy. Brał udział w Powstaniu Warszawskim. - Przez wszystkie lata wspomnienia z powstania były głównym punktem spotkań rodzinnych - wspomina pani Małgorzata, która w 1944 r. miała roczek. - Mamy dużą rodzinę, nie mogliśmy uwierzyć, że prawie wszystkim udało się przeżyć. Z całej rodziny zginęła tylko jedna kuzynka - w powstaniu łączniczka. Już po kapitulacji na Żoliborzu, szła do domu, pożegnać się z bliskimi. Rodzina chciała przebrać ją w cywilne ciuchy, żeby mogła opuścić miasto z ludnością cywilną. Zastrzelił ją na ulicy niemiecki snajper. Głupia, niepotrzebna śmierć.

Pani Małgorzata oprócz kożuszka przekazała muzeum także talerz z wyposażenia niemieckich kantyn wojskowych. Przez lata służył... jej pieskowi jako miska na wodę. Ale to nie ostatnie eksponaty, jakie pani Małgorzata chce przekazać gdańskiemu muzeum. - Muszę tylko uporządkować rodzinne pamiątki. Wiem na pewno, że wśród nich jest np. film na taśmie 8-milimetrowej z wjazdu Hitlera do Gdańska we września 1939 r. Tata zdobył go w jakiś sposób podczas wojny.

- W rodzinnych zbiorach jest także niezwykle interesująca kolekcja zdjęć ze zniszczonej Warszawy, dokumentująca powrót stolicy do życia - dodaje Waldemar Kowalski z muzeum. - Bardzo liczymy na utrzymanie kontaktu i kolejne dary.

W większej grupie ruszyli ze Lwowa, by dołączyć do tworzącej się za granicą armii polskiej. Staszek wyjechał i... ślad po nim zaginął. Wrócił jako kościuszkowiec, ale nie na długo.

Jednym z darczyńców muzeum jest pani Krystyna Paprocka z Gdańska, która przekazała pamiątki po wuju - Stanisławie Michalskim, kościuszkowcu, podporuczniku w 4. pułku artyleryjskim dywizji przeciwpancernej. Wśród eksponatów jest aluminiowa papierośnica własnoręcznej roboty, z wizerunkiem orła i szlakiem bojowym, jaki przeszedł podporucznik Michalski, jego portret wykonany przez kolegę-żołnierza w 1945 r., a także list do siostry pisany w 1944 r. w czasie walk pod Jabłonną.

List - składany w charakterystyczny trójkąt - i dziś brzmi poruszająco. Oto fragment:

"Kochana Janeczko (...) Dziś też mi się nie układa, bo wyobraź sobie leżę u ziemi, nad głową koncert i przeraźliwe zimno. Zdobyliśmy parę punktów, Jabłonną i chcemy coś jeszcze. A jak będzie to wam gazety napiszą, tylko więcej czytajcie. (...) Nasi chłopcy są dobrej myśli i myślą o Berlinie. No ja też. (...) Tylko się tam nie smuć na wypadek - zawsze zawiadomią cię. Wtedy trudno".

- List jest świetnym przykładem, że to już ostatni gwizdek na ratunek dla takich dokumentów - komentuje Waldemar Kowalski z Muzeum II Wojny Światowej, który koordynuje zbiórkę pamiątek. - Są już ślady zagrzybienia i zakwaszenia, list wymaga dokładnej konserwacji, inaczej wkrótce zniszczałby kompletnie. A przecież takie pamiątki są bezcenne nie tylko dla najbliższych.

Tym bardziej że za pamiątkami kryją się niesamowite często historie - jak ta rodziny Michalskich ze Lwowa.

Ojciec Stanisława z wykształcenia był inżynierem, budowniczym mostów, ale z zamiłowania - muzykiem. Dlatego po wybuchu I wojny światowej, gdy został powołany do armii austriackiej, nie trafił na front, a otrzymał przydział... dyrygenta orkiestry wojskowej. Ale wojna go nie ominęła. Już po powrocie do domu wziął czynny udział w obronie Lwowa, a potem walczył z Sowietami w wojnie 1920 r. Do rodzinnej legendy przeszła opowieść dziadka, jak to "miał Budionnego na długość szabli".

- Wujek Stanisław był chyba bardzo podobny do dziadka, swojego ojca, choć wtedy tak to może nie wyglądało, a oni sami pozostawali w konflikcie - opowiada Krystyna Paprocka. - Wujek był niepokorny, niesforny, z powodzeniem u kobiet, które mieszało mu w głowie. Miał tylko małą maturę, przed II wojną był handlowcem, prowadził jakiś sklepik. Mówiąc krótko: nie zapowiadał się najlepiej.

We wrześniu 1939 r. nie załapał się do wojska, ale do walki go ciągnęło. - W większej grupie ruszyli ze Lwowa, by dołączyć do tworzącej się za granicą armii polskiej. Wujek wyjechał i... na długie miesiące ślad po nim zaginął - kontynuuje opowieść Ryszard Trembilski, mieszkający dziś w Szczecinie kolejny siostrzeniec Stanisława.

Pani Krystyna: - W pewnym momencie pojawiła się nawet plotka, że był wśród rozstrzelanych w Katyniu. Oczywiście nieprawdziwa, ale co z tego - dwa dni później na wylew zmarła moja babcia. Niedługo odszedł też dziadek.

Wieści o Stanisławie dotarły do rodziny kilka miesięcy później. Był już w dywizji kościuszkowskiej. Okazało się, że aresztowany przez Rosjan nie trafił do armii Andersa, a na Syberię - do obozu pracy. Rodzina niewiele wie o tym okresie życia wuja, ale pani Krystyna pamięta rodzinne opowieści o ciężkiej pracy w 40-stopniowym mrozie. Stanisław Michalski trafił w końcu do formowanej pod patronatem Sowietów dywizji kościuszkowskiej, ale jako "element niepewny". To zaważyło na jego losie.

Latem 1944 r. kościuszkowcy z prawobrzeżnej Warszawy patrzyli na klęskę powstania. - Wujek opowiadał wielokrotnie, jak nieprawdopodobne uczucia nimi targały, gdy patrzyli na walczące miasto - opowiada Krystyna Paprocka. - Jak nie potrafili pogodzić się, że nie pozwalają im pomóc powstańcom.

Podporucznik Michalski nie doszedł do Berlina. Widocznie uznano, że "element niepewny" nie jest już potrzebny. W lutym 1945 r. został internowany i wkrótce ponownie trafił na Syberię - tym razem na ponad rok. Zwolniono go 8 maja 1946 r.

- Powrót wuja do Lwowa akurat dobrze pamiętam, choć miałam wtedy zaledwie kilka lat - wspomina pani Krystyna. - Już dwa dni później wszyscy razem wyjechaliśmy do Polski.

Michalski wrócił ciężko chory na gruźlicę. Rodzina w 1946 r. trafiła do Gdańska, ale Stanisław większość czasu spędzał w szpitalach. Rok później wyjechał na kurację do Kowar koło Jeleniej Góry, tam zmarł.

- Wujek prowadził podczas wojny pamiętnik - opowiada jego siostrzenica. - Zabrał go ze sobą do szpitala. Po jego śmierci rodzina odzyskała rzeczy osobiste wujka, ale pamiętnika wśród nich już nie było. Wielka szkoda.

Panią Krystynę do przekazania pamiątek Muzeum II Wojny Światowej namówił jej młodszy brat. - Trochę żal mi było się z nimi rozstawać - kończy pani Krystyna. - Ale z drugiej strony cieszę się, że wujek nie będzie zupełnie zapomniany, że jego historia stanie się częścią muzeum.

Czapka ułana z 2. Pułku Szwoleżerów Rokitiańskich ze Stargardu Gdańskiego to kolekcjonerski rarytas. Trafił właśnie do gdańskiego Muzeum II Wojny Światowej.

Z Sopotu przywiózł go Waldemar Kowalski, pracownik muzeum. - Jego właściciel, Stanisław Sobański, przesiedział ponad pięć lat w obozie jenieckim. O, proszę, mamy tu także guziki od płaszcza z orzełkami, przedwojenne grosze, portfelik, zdjęcie z oflagu, no i rzecz rzadka - nieśmiertelnik z obozu jenieckiego. Oprócz tego marynarka. Brytyjska - pewnie z Czerwonego Krzyża, albo wyhandlowana. Mundur wojskowy nie wytrzymał przecież pięciu lat w obozie.

Ale najcenniejszym eksponatem przekazanym przez syna pana Stanisława - Hieronima Sobańskiego - jest ułańska czapka. - Troszkę rzeczy ułańskich już do nas trafiło: siodło, lance, różne inne elementy wyposażenia. Ale czapki tego typu do tej pory nie mieliśmy - kontynuuje Waldemar Kowalski.

Stanisław Sobański pochodził z hrabiowskiej rodziny, która po rewolucji z 1917 r. straciła swój majątek na Podolu i przeniosła się - najpierw do Warszawy, a potem do Gdyni. Stanisław w 1922 r. skończył Wyższą Szkołę Handlową w Antwerpii. We wrześniu 1939 r. był podporucznikiem w 2. Pułku Szwoleżerów Rokitiańskich w Starogardzie Gdańskim. Jego grupę Niemcy otoczyli 17 września. Trafił do niewoli, do oflagu w Woldenbergu (dziś Dobiegniew - miejscowość na skraju Puszczy Drawskiej). Przesiedział tam do końca wojny.

Mówił biegle kilkoma językami, w oflagu prowadził więc kursy językowe dla chętnych. - Gdy ojciec wspominał życie obozowe, to jakoś tak się składało, że najczęściej mówił o rzeczach wesołych - relacjonuje jego syn. - Opowiadał np. historię dwóch żołnierzy, którzy chcieli nauczyć się niemieckiego. Po pewnym czasie postanowili sprawdzić, czy nauka nie idzie w las. Wieczorem podeszli pod budkę strażnika i jeden z nich zawołał: Herr Ober [czyli: "kelner", "panie starszy"]. Niemiec zdziwiony wychylił się z wieżyczki, a wtedy - po chwili ciszy - drugi żołnierz, by uratować sytuację, wypalił: "sprechen Sie deutsch"? [mówi pan po niemiecku?]. Tamten się wściekł, ale na szczęście nic im nie zrobił.

Rzecz jasna nie wszystkie oflagowe opowieści były wesołe. Stanisław Sobański wspominał m.in. nocną zbiórkę na placu alarmowym, gdy znienacka ktoś zaczął do nich strzelać. Jeńcy rzucili się do ucieczki do baraków. - Gdyby tata nie potknął się wówczas o jakiś stołek, dostałby kulkę w plecy - opowiada jego syn.

Jakiś czas po powrocie z oflagu Sobański został dyrektorem firmy eksportującej cement, ale szybko - ze względu na pochodzenie - stracił stanowisko. Po 1956 r. znalazł zatrudnienie w sopockim oddziale Polskiej Akademii Nauk. W wolnych chwilach malował obrazy. - Są naprawdę dobre, sprzedawał je nawet za granicę - wspomina syn.

Stanisław Sobański zmarł w 1986. - Całe życie przechowywał pamiątki z obozu. Potem trafiły do mnie. Dzięki temu mogłem je teraz przekazać do muzeum - kończy Hieronim Sobański.