W okresie międzywojennym Sztutowo należało do Wolnego Miasta Gdańska. Już w sierpniu 1939 r. teren w pobliżu miejscowości został zaplanowany jako miejsce przyszłego obozu. Po niemieckiej agresji z 1 września powstały obozy koncentrujące patriotyczną ludność polską na podbitym terytorium - tak, jak obóz w Nowym Porcie, do którego byli kierowani Polacy z Wolnego Miasta Gdańska. Transportowane były tam osoby z pobliskich miast, a nawet Kościerzyny. Po kilku dniach prac przy odgruzowywaniu i rozminowywaniu pola bitwy o Westerplatte, zatrzymani zostali przeniesieni do tworzonego obozu dla jeńców cywilnych, właśnie w Sztutowie. Z początku Zivilgefangenenlager Stutthof nie miał statusu obozu koncentracyjnego, lecz miejsca odosobnienia osób cywilnych. W rzeczywistości jednak pełnił rolę obozu koncentracyjnego, którego status otrzymał oficjalnie 7 stycznia 1942 r.
W obozie zginęło łącznie 65 tys. ze 110 tys. więźniów, którzy przebywali w nim w latach 1939-1945. Byli oni obywatelami 28 państw. Najwięcej, ok. 50 proc. było pochodzenia żydowskiego, drugą najliczniejszą nacją byli Polacy, w tym również Żydzi polscy.
W styczniu 1945 r. w obawie przed zajęciem Konzentrationslager Stutthof przez Armię Czerwoną podjęto decyzję o ewakuacji. Wzięli w niej udział również przeniesieni wcześniej więźniowie z Estonii, Łotwy i Litwy. Trasę wyznaczono przez Mikoszewo, Świbno, Cedry Małe oraz Wielkie, Pruszcz Gdańsk, Kolbudy, Łapino, Niestępowo, Żukowo, Przodkowo i Pomięczyno. Marsz rozpoczął się 25 stycznia o czwartej rano. Codziennie, przez 11 dni, trasa obejmowała ok. 20 km w ok. 20-stopniowym mrozie. Więźniowie maszerowali w dziewięciu kolumnach pilnowanych przez strażników.
Na zdjęciu - brama, zwana "Bramą Śmierci".
Eskorta każdej kolumny składała się z podoficera SS i 40 SS-manów uzbrojonych w pistolety maszynowe, granaty i dwa karabiny maszynowe. Do ich dyspozycji były także specjalnie przeszkolone psy. Przed wejściem do wioski żołnierze krzyczeli "Stutthof idzie!". Zabraniano podchodzenia do więźniów i pomocy, mimo to ludność kaszubska starała się dostać do stodół, gdzie więźniowie nocowali i poczęstować ich jedzeniem. Pomagano również tym, którym udało się zbiec.
- Jak myśmy przekraczały granicę polską, znalazłyśmy się na Kaszubach, to dopiero zaczęła się pomoc. Bo tu w Gdańsku nikt nam po drodze nie podał szklanki wody nawet. A tam na Kaszubach ludzie się od razu organizowali, informowali się ze wsi do wsi: "Słuchajcie, Stutthof idzie". I wylegali na drogę, przynosili nam jedzenie, coś ciepłego do wypicia - wspomina jeden z uczestników marszu.
SS-mani mieli obowiązek strzelać zarówno do uciekinierów, jak i tych, którzy by w ucieczce dopomogli. Osłabienie, mróz i brak odpowiedniego wyżywienia również zbierały swoje żniwo.
Na zdjęciu - grafika ocalałego Józefa Łapińskiego ilustrująca Marsz Śmierci.
Tak z kolei wspominał marsz Stefan Kozłowski: - "(...) pierwsze kolumny opuściły obóz. (...) Gdy ruszyliśmy za bramę, obejrzałem się po raz ostatni na to gniazdo zła i bezprawia, które pochłonęło tyle niewinnych ofiar. Przyszły mi na myśl pierwsze skojarzenia obozowe związane z bramą, która tym razem otworzyła się. Opuszczaliśmy obóz z wielkim zadowoleniem, nie przeczuwając co czeka nas w tej drodze, i jaki los zgotują nam nasi oprawcy."
Ewakuacja szybko zaczęła przypominać bezwładny marsz. Drogi były zapełnione niemieckimi uciekinierami, wobec czego dowódcy eskort wybierali mniej uczęszczane trasy. Nocowano głównie w stodołach, ale też i szkołach oraz kościołach.
Na zdjęciu - grafika ocalałego Józefa Łapińskiego ilustrująca Marsz Śmierci.
Tak marsz wspomina jego uczestnik Wacław Mitura: - Nie mogąc nadążyć za kolumną, pozostają w tyle. Zaczynają się słaniać. Dalej iść niestety już nie mogą. Biciem i kopniakami esesmani zmuszają ich do dalszej drogi. W końcu padają. Seria z automatu kończy ich drogę życiową. Na zaśnieżonej drodze leżą broczące krwią trupy w pasiakach. Poganiana przez eskortę kolumna sunie naprzód. Na widok takiej śmierci pozostałych współwięźniów ogarnia panika. (...) Przerażone na tyłach piątki wybiegają z szeregu, pędzą kilkadziesiąt metrów do przodu, by zająć miejsce jak najdalej od tyłów. Ale słabsi, nie mogąc i tak nadążyć, pozostają w tyle. A od tyłów kolumny coraz częściej dolatują śmiercionośne strzały".
Inny były więzień, Leon Koncewicz, zapisał: "Marsz wśród śniegów i solidnego mrozu staje się coraz cięższy. Kolumna zamienia się w pochód wlekących się z głodu i słabości ludzi, obojętnych już na szczekanie psów, tylko kolby esesmańskich karabinów spadające na plecy więźniów powodują chwilowe przyspieszenie marszu lub upadek więźnia. Słabsi coraz częściej mimo pomocy koleżeńskiej zostali w tyle, a esesmani z diabelską uciechą urządzają sobie współzawodnictwo w celności strzałów uśmiercających tych, co zostali i zasłabli. Huk wystrzału oznaczał śmierć kogoś z nas - więźniów. Droga za nami zaczynała się znaczyć czerwonymi plamami na białym śniegu a ciała konających więźniów coraz częściej pozostają na tragicznym szlaku. Zostali bezimienni, bo nikt nie spisał ich numerów i nigdy ich rodziny nie znajdą ich grobów i prochów. Marsz ewakuacyjny zaczął się przeradzać w marsz śmierci".
Na zdjęciu - grafika ocalałego Józefa Łapińskiego ilustrująca Marsz Śmierci.
Tak nocleg w świątyni w Poniemczynie wspomina Mitura: "W kościele było bardzo zimno, mróz dochodził do kilkunastu stopni. Zziębnięci, głodni i wymęczeni zajęliśmy miejsca w ławkach, gdzie drzemiąc, siedzieliśmy całą noc. (...) Ktoś dostrzegł pod chórem beczkę zamarzniętej, święconej wody. W mgnieniu oka woda została wydłubana łyżkami i nożami i doszczętnie połknięta. Przyszła kolej na kropielnice, w których także w postaci lodu znajdowała się woda święcona.(...) W naszej kolumnie maszerował z nami pewien organista. (...) Wszedł na chór i dorwał się do organów. Z chóru popłynęła melodia muzyki kościelnej, a potem ucichła. Więźniowie domagali się zagrania "Boże coś Polskę", ale ktoś rozsądniejszy zabrał głos i przestrzegł, że nie wolno tego robić. Bo mogli nas wszystkich wystrzelać w chwili, gdy była wolność już blisko. (...) Organista siłą wszystkich chyba piszczałek zagrał i zaśpiewał "Serdeczna Matko ". A ostatnie słowa pierwszej zwrotki: "Zlituj się zlituj, niech się nie tułamy" - już nikomu nie mogły przejść przez gardło, bo w kościele powstał jeden szloch."
Na zdjęciu - grafika ocalałego Józefa Łapińskiego ilustrująca Marsz Śmierci.
Po 11 dniach kolumny z więźniami zostały rozlokowane od Pucka do Godętowa pod Lęborkiem. Do samego miejsca przeznaczenia więźniowie nie dotarli. Więźniowie przebyli pieszo od 120 do 170 km. Do marca byli wykorzystywani przy kopaniu zapór przeciwczołgowych oraz transzei.
Ogółem szacuje się, że z ponad 11 tys. więźniów na miejsce dotarło zaledwie 6 tys. Część uciekła, ale większość zmarła z wycieńczenia, chłodu i od okrutnego traktowania strażników. Dane te jednak są tylko szacunkowe, nikt nie prowadził ewidencji zmarłych. Ok. 2140 zostało pochowanych na Cmentarzach Ofiar Marszu Śmierci w Nawczu, Rybnie i Krępie Kaszubskiej, pozostałe ofiary w zbiorowych mogiłach w Pucku, Wejherowie, Luzinie, Strzepczu, Żukowie, Niestępowie, Pręgowie, Miszewku, Przodkowie, Pomieczynie, Strzepczu, Łebnie, Łęczycach, Ciechomiu, Kostkowie, Lęborku oraz w innych, także nieznanych miejscach.
Oprócz głównego obozu, trwała również ewakuacja z podobozów, objęła ona 21,5 tys. więźniów. Więźniów transportowano m.in. barkami. Ostatnich 4400 więźniów ewakuowano na barkach ciągniętych przez holowniki z Mikoszewa do portów niemieckich. Dwie z nich "Wolfgang" i "Vaterland" dopłynęły 3 maja do Pelzerhaken koło Neustadt, jedna 4 maja osiadła w Booknis koło Eckernförde, inna 5 maja przybiła do duńskiego portu Klintholm na wyspie Moen, ostatnia "Ruth" dopłynęła do Flensburga. Z grupy więźniów ewakuowanych drogą morską zginęło aż 50 proc., większość po rozebraniu do naga wyrzucono poza burty barek.
Dyrektor Muzeum Stutthof w Sztutowie Piotr Tarnowski zaprasza na Mszę Świętą w intencji ofiar KL Stutthof, która odbędzie się w Archikatedrze Oliwskiej w niedzielę 25 stycznia 2015 r. o godz. 13.
Materiał został przygotowany m.in. na podstawie materiałów Muzeum Stutthof.
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze